مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید (کتاب)تفسیر مراح لبید، تالیف محمد بن عمر نووی جاوی است. این تفسیر که نام کامل آن «مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید» است از تفاسیر صوفیه به شمار می‌آید که مؤلف در نگارش آن بسیار از فتوحات مکیه محیی الدین بن عربی متاثر بوده است. به رغم دیگر آثار صوفیه، با رویکرد اشاره‌ای نگارش نیافته است، بلکه مؤلف در سراسر تفسیر خود که شامل تمامی سوره‌های قرآن است، به معنای ظاهری مفردات و عبارات قرآنی پایبند است. موجز و در دو جلد، به زبان عربی نگارش یافته است. این تفسیر با مقدمه‌ای مختصر در بیان اهداف و انگیزه تالیف اثر، آغاز شده و مباحث معمول علوم قرآنی را متعرض نگشته است، مصادر خود و کتب مورد استفاده را بیان می‌دارد. ۱ - انگیزه نگارشمفسر در مقدمه مختصر خود در بیان انگیزه نگارش این اثر می‌نویسد: دوستان پیشنهاد نوشتن تفسیری بر قرآن را، می‌دادند، اما در این امر تردید داشتم و خوف آن بود که از مصادیق تفسیر به رای گردد، پس از مدتی به جهت اقتدا به علمای سلف در تدوین علم و به یادگار نهادن آن برای مردم، اقدام به نگاشتن تفسیر نمودم. ۲ - منابع تفسیرمفسر در مقدمه به عمده‌ترین منابع خود اشاره دارد که از این قرارند: فتوحات الهیه، مفاتیح الغیب، سراج منیر، تنویر المقباس و تفسیر ابی السعود. البته اضافه بر این کتب، از منابع تفسیری و روایی دیگری بهره برده است که محقق این اثر در پاورقی آنها را ذکر می‌نماید. از جمله تفاسیر: تفسیر طبری، قرطبی، در المنثور، سیوطی، ابن کثیر، اسباب النزول واحدی، زادالمسیر ابن جوزی و کتب روایی و غیر آنها از قبیل: حلیة الاولیاء ابو نعیم، فتح الباری ابن حجر، کنز العمال، صحاح مسلم، احمد، نسائی، بخاری، ابن ماجه، ترمذی، معجم صغیر طبرانی، مجمع الزوائد هیثمی، دلائل النبوة بیهقی، البدایة و النهایة ابن کثیر، تاریخ طبری، تاریخ بغداد خطیب بغدادی، کشف الخفاء عجلونی، مشکاة المصابیح تبریزی، طبقات ابن سعد، اتحاف السادة المتقین زبیدی، تاریخ جرجانی سهمی، جمع الجوامع سیوطی، شرح السنة بغوی، مستدرک حاکم، ا لاسماء و الصفات بیهقی، المصنف ابن ابی شیبة ، السنن الکبری بیهقی و... ۳ - روش تفسیرروش کلی نووی در این اثر به این شکل است که، پس از ذکر نام سوره اطلاعات کلی درباره آن از قبیل، مکی، مدنی بودن، شماره آیات و تعداد کلمات، ارائه می‌نماید. آنگاه به شرح و بیان تک واژگان می‌پردازد. سبک نگارش مؤلف آسان، قابل فهم و موجز است، وی در تطبیق آیات با مصادیق گاه به افراط می‌گراید و روایات و شان نزولهای غیر متقن، بسیار در تفسیرش دیده می‌شود. در نقل روایات، سند آنها را ذکر نکرده، اشاره‌ای به منبع آنها نیز ندارد، بین صحیح و ضعیف آنها تمییز قائل نمی‌شود، بدین جهت از نقل اسرائیلیات و قصه‌های جعلی یهود اجتناب نمی‌ورزد. از آن جمله نقل قصه شرک همسر سلیمان علیه‌السّلام و جهل حضرت به آن و عدم تدبر ایشان در اداره حکومت، ذیل آیه ۱۰۲ سوره بقره . مصنف در مواردی به مسائل حرفی کلمات قرآنی و اعراب و ترکیب آنها در جملات می‌پردازد مانند .ذیل آیه ۴۰ سوره اعراف بحث صرفی درباره کلمه «غواش». در قرائت به وجوه مختلف آن و مرویات از تابعین و غیر آنها، می‌پردازد و بدون ترجیح قرائتی معین، بحث را بسط می‌دهد. و گاه وجوه قرائت را متذکر می‌شود. درباره رسم الخط برخی کلمات نیز اشارتی دارد مانند ذیل آیه ۹ سوره بقره کلمه «یخادعون». مباحث فقهی بر اساس مذهب مشخص مؤلف (شافعی) در ذیل آیات احکام قرآن بدون استدلال و بسط آنها و گاهی با نقل دیدگاه دیگر مذاهب اسلامی ، بیان شده است، گاهی نیز به ذکر حکمت احکام مبادرت می‌ورزد، مانند ذیل آیه ۳ سوره مائده درباره حرمت گوشت خنزیر. در مسائل اعتقادی و کلامی دیدگاه ایشان، دیدگاه اهل سنت و جماعت است مباحثی نظیر، رؤیت خداوند، عرش، گناهان کبیره، جبر و اختیار و- بر اساس آن دیدگاه بیان شده است. با اینکه تفسیر نووی، موجز می‌باشد ولی نقل داستانهای تاریخ در آن نمایان است مانند ذیل آیه ۳۰ سوره توبه. مفسر، ذیل آیه ۶۱ سوره آل عمران (آیه مباهله) در به نقل داستان مباهله پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم با مسیحیان نجران پرداخته و نام مبارک پنج تن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، امام علی علیه‌السّلام ، فاطمه سلام‌الله‌علیهم و حسنین علیه‌السّلام را به عنوان شرکت کنندگان در مباهله را ذکر می‌نماید. ذیل آیه ۳۳ سوره احزاب نیز در نام مبارک حضرت علی علیه‌السّلام و فاطمه سلام‌الله‌علیهم و حسنین علیه‌السّلام را به عنوان مصداق اهل بیت، بیان می‌دارد. به طور خلاصه باید گفت که این تفسیر از تفاسیر موجز و مختصری بوده که اهتمام مؤلف آن به این بوده که از سیاق لفظ و بیان مدلول آیه و تفسیر آن، ذکر قرائتها و فضل تلاوت آیات و نقل آثار و روایات وارده در معانی آیات و اسباب نزول آنها، خارج نگردد. نووی به سال ۱۳۰۵ ق از نوشتن این تفسیر فراغت یافت. ۴ - تحقیقتفسیر مراح لبید به تحقیق محمد امین الضناوی انجام گرفته که ضمن مقدمه‌ای کوتاه روش خود را بیان داشته است، ضبط نص کتاب، تصحیح آن و ارائه توضیحات در پاورقی به همراه ذکر منابع اقوال و روایات، و بیان شرح مختصری از مؤلف و آثار ایشان، از تلاشهای محقق گرانقدر در احیاء این اثر می‌باشد. ۵ - نسخه شناسیتفسیر مراح لبید در سال ۱۴۰۰ ق ۱۹۸۰ م در حاشیه کتاب «الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز» تالیف ابو الحسن علی بن احمد واحدی ۴۶۸۲ ق) در بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع به طبع رسیده است. و به سال ۱۴۰۵ ق در چاپخانه عبد الرزاق افست گردید. نسخه حاضر با تحقیق محمد امین الصناوی توسط منشورات محمد علی بیضون، دارالکتب العلمیة در بیروت، لبنان در دو جلد به قطع وزیری به سال ۱۴۱۷ ه- ۱۹۹۷ م، به عنوان چاپ اول به دوستداران قرآن عرضه شده است. در پایان هر جلد فهرستی از آیات و سوره‌های تفسیر شده ارائه شده است. ۶ - منابع مقاله۱- مقدمه تحقیق تفسیر و دو مجلد آن ۲- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی به کوشش بهاء الدین خرمشاهی جلد ۱ ص۷۵۵ و جلد ۲ ص۲۲۸۴ ۳- المفسرون حیاتهم و منهجهم سید محمد علی ایازی صفحه ۶۹۳ ۷ - پانویس۸ - منبعنرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |